Włochy

System opieki społecznej

Włoski system służb socjalnych zajmujących się dziećmi i młodzieżą opiera się na sieci powiązanych ze sobą instytucji, których zakres kompetencji jest zróżnicowany. Służby socjalne działają na szczeblu gmin, prowincji i regionów. Na szczeblu gminnym zadania i kompetencje służb socjalnych polegają na ustalaniu i weryfikowaniu potrzeb w stosunku do małoletnich zamieszkałych na danym terenie oraz na wyłączności w podejmowaniu konkretnych działań mających na celu ochronę nieletnich (oczywiście poza kompetencjami należącymi do organów wymiaru sprawiedliwości). Gminy zarządzają służbami socjalnymi i podejmują konkretne działa na rzecz dzieci, młodzieży i ich rodziców. Prowincje mają za zadanie planowanie i koordynację działań pomiędzy podmiotami państwowymi i prywatnymi zajmującymi się kwestiami socjalnymi, jak też monitorowanie działań podejmowanych na poziomie lokalnym. Regiony posiadają kompetencje w zakresie stanowienia prawa i ustalania wytycznych programowych, koordynowania polityki socjalnej poszczególnych instytucji działających w różnorodnych sektorach życia społecznego, wprowadzania ujednoliconych narzędzi mających na celu ochronę praw małoletnich i opiekę nad nimi, określania najważniejszych celów i działań socjalnych.

Zadania, które mają obowiązek realizować służby socjalne, to między innymi:

• udzielanie odpowiedzi na zapytania organów wymiaru sprawiedliwości (Sądów Powszechnych, Sądów dla Nieletnich, Prokuratur), sporządzając sprawozdania lub wywiady środowiskowe;
• przekazywanie do Sądu Opiekuńczego lub Sąd dla Nieletnich sprawozdań dotyczących nieletnich powierzonych rodzinom zastępczym, ośrodkom leczniczo-rehabilitacyjnym lub domom rodzinnym i innym instytucjom prywatnym lub państwowym zajmującymi się opieką nad dziećmi;
• sygnalizowanie Prokuratorowi przy Sądzie dla Nieletnich:

• • przypadków porzucenia małoletnich,
  • przestępstw ściganych z urzędu popełnionych przez nieletnich i na szkodę nieletnich,
  • przypadków, w których zachodzi konieczność przedłużenia, skrócenia lub zakończenia okresu powierzenia opieki nad małoletnim rodzinie zastępczej lub innej instytucji,
  • interwencji podejmowane na rzecz małoletnich na podstawie art. 403 kodeksu cywilnego.
    
• sygnalizowanie Prokuratorowi przy Sądzie dla Nieletnich sytuacji potencjalnie niebezpiecznych dla małoletniego, które mogą wymagać podjęcia działań ze strony organów wymiaru sprawiedliwości.

Kompetencje organów wymiaru sprawiedliwości podzielone są pomiędzy Sądy Powszechne i Sądy dla Nieletnich. Tryb postępowania powyższych instytucji jest następujący:

• w przypadku zgonu obojga rodziców lub w przypadku niemożności wykonywania przez nich obowiązków rodzicielskich, sytuacja małoletniego zostaje przedłożona Sądowi Opiekuńczemu przy Sądzie Powszechnym w miejscu, gdzie małoletni zamieszkuje i przebywa, który ustanawia dla małoletniego opiekuna (art. 343 kodeksu cywilnego);
• Sąd Powszechny, orzekając separację lub rozwód małżonków, rozstrzyga również kwestie opieki nad małoletnimi dziećmi i kwestie alimentowania (art. 144 kodeksu cywilnego, ustawa nr 898/1970 i nr 74/1987 r. regulująca rozwód, ustawa nr 54/2006 r. regulujące powierzenie opieki oboju rodzicom i alimenty);
• Sąd dla Nieletnich orzeka o powierzeniu opieki i alimentach w przypadku dzieci, których rodzice nie są małżeństwem i postanawiają zaprzestać prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego (art. 317 bis k.c., ustawa 54/2006 regulujące powierzenie);
• W przypadku gdy małoletni znajduje się w sytuacji zagrożenia ze względu na to, że rodzice nie są w stanie wypełniać w należyty sposób ciążących na nich obowiązków, sytuacja taka musi być zasygnalizowana prokuratorowi działającemu przy Sądzie dla Nieletnich, który może wnosić do tegoż sądu wnioski o wydanie różnych, stosownych postanowień mających na celu ochronę interesu małoletniego, ograniczających lub pozbawiających rodziców władzy rodzicielskiej (art. 330, 333, 336 k.c.);
• w przypadku gdy małoletni został porzucony (warunki porzucenia moralnego i fizycznego) przez rodziców lub krewnych do 4. stopnia pokrewieństwa, na wniosek prokuratora działającego przy Sądzie dla Nieletnich może być orzeczona zdolność do adopcji (ustawa nr 184/1983, zmieniona przez ustawę nr 149/2001);
• adopcja krajowa i zagraniczna małoletnich jest orzekana przez Sąd dla Nieletnich (ustawa nr 184/1983, zmieniona przez ustawę nr 476/1998, ratyfikacja Konwencji haskiej z 29/5/1993 regulującej adopcje zagraniczne i ustawa nr 149/2001);
• w przypadkach szczególnych i nagłych, do czasu podjęcia przez sąd ostatecznej decyzji mającej na celu ochronę małoletniego, gdy małoletni znajduje się w sytuacji zagrożenia dla jego psychicznej i fizycznej integralności, organy administracji i organy bezpieczeństwa i porządku publicznego, za pośrednictwem służb socjalnych, mają obowiązek umieszczenia małoletniego w miejscu bezpiecznym (art. 403 k.c.).

Właściwość miejscowa sądu ustalana jest na podstawie miejsca zamieszkania małoletniego i może nie pokrywać się z miejscem zamieszkania rodziców.

Powierzenie opieki nad małoletnim  – zgodnie z nadrzędnymi zasadami, które stanowią podstawę obowiązujących we Włoszech regulacji prawnych odnoszących się do opieki nad małoletnimi (rodzin zastępczych), wszelkie działania podejmowane przez jakiekolwiek instytucje,  organy państwowe czy osoby prywatne,  mają na celu ochronę interesu małoletniego.

Do praw przysługujących dziecku, jako osobie i jako obywatelowi, należy dołączyć prawa regulujące stosunki rodzinne. Art. 30 i 31 włoskiej Konstytucji odnoszą się do programu ochrony dzieciństwa, który skoncentrowany jest nie tylko na ochronie stosunków dzieci i rodziców, ale również nakłada na instytucje publiczne zadania mające na celu wspomaganie rodziców. Tylko w przypadkach wyjątkowo trudnych przewidziane jest zastąpienie rodziców nie będących w stanie w należyty sposób sprawować władzy rodzicielskiej.

Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej

Zgodnie z postanowieniami art. 4 Ustawy nr 183/1984 r., znowelizowanym przez art. 4 Ustawy nr 149 z dnia 28 marca 2001 r. ustanowienie rodziny zastępczej jest zarządzane przez lokalne służby socjalne, po uprzednim uzyskaniu zgody rodziców lub rodzica wykonującego władzę rodzicielską lub osoby sprawującej opiekę, po wysłuchaniu małoletniego, który ukończył lat 12, jak też i małoletniego, który nie ukończył lat 12, bazując się na jego stanie rozwoju. Następnie Sąd opiekuńczy właściwy miejscowo ze względu na miejsce przebywania małoletniego, wydając stosowne orzeczenie, potwierdza uprzednie postanowienie służb socjalnych i nadaje mu tytuł wykonawczy. W przypadku braku zgody rodziców posiadających władzę rodzicielską lub opiekuna, postanowienie wydaje sąd dla nieletnich.

Ustanowienie rodziny zastępczej musi być traktowana jako środek mający na celu pomoc dziecku i jego rodzinie, ukierunkowany, na ile jest to możliwe, na odtworzenie prawidłowych stosunków pomiędzy dzieckiem a rodzicami. We wszystkich przypadkach, w których inni członkowie rodziny (dziadkowie) wykazują gotowość pomocy i opieki nad dzieckiem, przepisy zawarte w Ustawie nr 184 z 1983 r. (nakładające szczególny nacisk na więzy rodzinne przy podejmowaniu decyzji dotyczących powierzenia opieki nad małoletnim), pozwalają na powierzenie dziecka innym członkom rodziny, ale tylko w przypadku gdy relacje psychologiczne i uczuciowe odpowiadają charakterystycznym relacjom rodzinnym.

Zgodnie z postanowieniami zawartymi w art. 2 Ustawy nr 183 z 1984 r. małoletni czasowo pozbawiony właściwego środowiska rodzinnego, pomimo podjętych działań mających na celu udzielenie pomocy i wsparcia (zgodnie z art. 1), zostaje umieszczony w rodzinie zastępczej, najlepiej rodzinie, która też posiada małoletnie dzieci, lub u pojedynczej osoby, pod warunkiem zapewnienia małoletniemu utrzymania, wychowania, nauczania i właściwych relacji emocjonalnych, których potrzebuje.

W przypadku gdy nie istnieje możliwość umieszczenia w rodzinie zastępczej, podejmuje się decyzję o umieszczeniu małoletniego w domu rodzinnym lub innej instytucji prywatnej lub państwowej zajmującej się opieką nad dziećmi.

W postanowieniu o ustanowieniu rodziny zastępczej muszą być szczegółowo określone przyczyny takiej decyzji oraz określenie czasu, na jaki małoletni zostaje umieszczony w rodzinie zastępczej, jak też i określenie rodzajów i częstotliwości kontaktów z rodzicami i innymi członkami rodziny. W powyższym postanowieniu zostają również wskazane służby socjalne, które mają obowiązek przygotować i nadzorować program pomocy rodzinie małoletniego i rodzinie zastępczej. Z przebiegu nadzoru służby socjalne mają obowiązek składać periodyczne sprawozdania Sądowi opiekuńczemu lub sądowi dla nieletnich w zależności od tego, czy umieszczenie w rodzinie zastępczej nastąpiło za zgodą czy bez zgody rodziców małoletniego. Lokalne służby socjalne, które mają obowiązek opracować program pomocy i nadzorować rodzinę zastępczą, muszą bezzwłocznie informować Sąd opiekuńczy lub Sąd dla nieletnich (w zależności od tego czy umieszczenie w rodzinie zastępczej nastąpiło za zgodą czy bez zgody rodziców małoletniego) o wszelkich istotnych kwestiach i składać semestralne sprawozdania z realizacji programu opiekuńczego, z przewidywań co do jego czasu jego trwania i ze zmian, jakie zachodzą w rodzinie małoletniego.

Art. 2 ustawy nr 183 z 1984 r. stanowi, że powierzenie opieki nad małoletnim rodzinie zastępczej ustaje na podstawie decyzji organu, który podjął uprzednio decyzję o powierzeniu opieki. Podstawą decyzji jest dobro małoletniego, w przypadku gdy ustały przyczyny, dla których taka decyzja został podjęta, a dalszy pobyt w rodzinie zastępczej mógłby wpływać niekorzystnie na dziecko. Sąd opiekuńczy po upływie okresu, na który ustanowiono opiekę rodziny zastępczej, jeśli sytuacja rodzinna nie uległa zmianie, po wysłuchaniu lokalnych służb socjalnych i małoletniego, który ukończył lat dwanaście lub małoletniego, który nie ukończył dwunastu lat, ale jego stopień dojrzałości jest wystarczający, wnosi do sądu dla nieletnich wniosek o wydanie innych postanowień, które mają na celu ochronę interesów małoletniego.

Postępowanie odwoławcze

Możliwość i tryb postępowania odwoławczego  – sądy dla nieletnich w kwestiach cywilnych, kończąc postępowanie z reguły, poza nielicznymi wyjątkami (np. w przypadkach dotyczących porzucenia lub uznania ojcostwa), w których wydawane są wyroki, wydają orzeczenia. Od wyroków jako środek odwoławczy przysługują apelacja i kasacja. Natomiast orzeczenia nie we wszystkich przypadkach podlegają zaskarżeniu w wymienionych instancjach.

Nie można wnieść apelacji od orzeczeń tymczasowych i wydanych w trybie nagłym (czyli takich, które mogą ulec zmianie), wydanych na podstawie art. 336 k.c. W stosunku do tych orzeczeń można w czasie, w którym obowiązują, wnieść do Sądu dla Nieletnich wniosek o ich odwołanie lub zmianę.

Orzeczenia kończące postępowanie podlegają apelacji, którą wnosi się do Wydziału dla Nieletnich właściwego Sądu Apelacyjnego.

Zgodnie z zapisem art. 739 k.p.c. od orzeczenia wydanego przez Sędziego Opiekuńczego (lub od orzeczeń sądu wydanych w składzie jednoosobowym) można wnieść środek odwoławczy poprzez wniesienie zażalenia do sądu, który będzie orzekał w składzie wieloosobowym na posiedzeniu niejawnym. Od orzeczeń wydanych przez sąd na posiedzeniu niejawnym w pierwszej instancji przysługuje środek zażalenia do sądu apelacyjnego, który orzeka również na posiedzeniu niejawnym.

Zażalenie musi być wniesione w terminie 10 dni, który jest terminem zawitym, liczonym od dnia powiadomienia o orzeczeniu (jeśli w postępowaniu występuje jedna strona) lub od dnia doręczenia orzeczenia  (jeśli w postępowaniu występują dwie strony lub więcej.

Z reguły wykluczona jest możliwość zaskarżenia orzeczenia poprzez wniesienie wniosku kasacyjnego do sądu kasacyjnego. Zgodnie z orzecznictwem sądu kasacyjnego orzeczenia Sądów dla Nieletnich, mimo że są orzeczeniami kończącymi postępowanie w sprawie, nie mogą być poddane pod rozstrzygnięcie sądu kasacyjnego, ponieważ pomimo ich charakteru mającego na celu ochronę interesów małoletnich mogą być jednakże w każdym czasie zmienione. Zatem mają charakter orzeczeń tymczasowych, dlatego nie mogą podlegać kasacji.

W sprawach karnych sąd wydaje postanowienia w formie wyroków, czyli podlegają apelacji i kasacji.

Pożądane zachowania rodziców w sytuacji, kiedy dziecko trafi do pieczy zastępczej lub kiedy służby zaczną interesować się rodziną: nawiązanie współpracy z miejscowymi organami, okazanie chęci współpracy,  unikanie powoływania się na bycie obcokrajowcem, a co za tym idzie wyłączenie spod włoskiej jurysdykcji, zwłaszcza w przypadku małoletnich (np. argument, że dziecko ma również polskie obywatelstwo i meldunek w Polsce, czyli jest wyłączone spod włoskiej jurysdykcji).